Marr nga libri "Ankthi i Pranveres '99", Prishtine, 2004. Sabit Abdyli
(Ditar mbajtur gjate luftes mars-maj, 1999)
1, maj
Në orën 11.00, nga Tetova “fluturojmë” me dy makina ( Ekremit dhe Ibrahimit) drejt Shkupit, unë me bashkëshorten dhe Ferati me familje, kurse Dritoni, Zejnia, Flutura, Alma, Pajtimi, Bardhi një natë përpara kishin shkuar në Shkup. Dhe, është një udhëtim i këndshëm, përkundër lodhjes, trishtimit e molisjes së madhe. Flasim për lokalitetet, vendbanimet në të dy anët e autorrugës Tetovë -Shkup me popullsi autoktone shqiptare, për të drejtat e tyre të nëpërkëmbura, për Universitetin e Tetovës, “demokracinë” në Maqedoni, për fushën e punuar, për mbijetesën, mbishkrimet me alfabetin cirilik, vështërsitë... për Shkupin, qytetin-port, qytetin-korridor prej nga shqiptarët u shpërndan në katër anët e botës.
Sa kisha filluar t’i zë kujtimet e dikurshme të jetës studentore në Shkup, në vitet 1966-1968, makina u ndal në Rrugën: “Pere Toshev”. Mezi gjejmë vend për t’u parkuar. Në trotuar e në rrugë luajnë shkujdesur shumë fëmijë. Shikoj me kureshtje lagjen dhe vërej: po ato shtëpi përdhese, të ulta, brenda të mobiluara shumë thjeshtë, por me shije, të pastra, mikpritëse, të vogla, të shtuara, të stisura afër njëra tjetrës, të mbuluara me copa teneqesh të ndryshkura, po ato dyqane, po ato garazhe, po ato kantonjere të mbushura me hedhurina, po ata njerëz, po ato trotuare të ngushta, po ato rrugë të zhurmshme, që i kam njohur, i kam shkelur edhe më parë kush e di sa e sa herë, i kam dashur. Në anën veriore ( 100 metra larg ) të lagjes ngrihen apartamente të bukura shumë katshe, përgjatë Rr. “Xhon Kenedi”, në juglindje (1-2. km.) është Bit Pazari dhe rruga kryesore që shkon në drejtim të Hanit të Elezit, në verilindje “Çairi”, lagje e banuar me popullsi shqiptare, kurse në lindje, aty fare afër, është Shkolla fillore “Dame Gruev”.
Nisem me nguti rrugicës sokakut të ngushtë, drejt shtëpisë dy katshe nr.34A. Si gjithmonë dera është e hapur. Brenda në shtëpi nuk më bëjnë përshtypje refugjatët e shumtë (32), me fytyra të përhumbura e kureshtarë. Është diçka tjetër që më shqetëson dhe nuk gjej forcë për ta kapërcye shqetësimin. Motrën time, të madhën, e kërkoj anë e kënd shtëpisë. Ndjej një trazim, një ngulfatje, një zbrastirë... Ka shtatë muaj që ajo nuk është në mesin e të gjallëve. Trupi saj prehet në varrezat afër Bllacës. “Në Bllacë, më thoshte, dua të varrosem sepse, atje e kam më afër Kosovën.”
Pas dy ditë qëndrimi te Ekremi, bashkë me Faketën u vendosëm te nëna e Feimit “Mëhalla e Karadakut”, Ferati te Ajet Muharremi “Gazi Babë”, Dritoni te Selajdini, kurse Teuta në “Çair” te Gazi. Nëna e Feimit na priti me bujari. Bujar e zemërbardhë u tregua Beçoja me familje, Ajeti me të shoqen, Ekremi Gazi, Selajdini...
Qyteti i Shkupit që më parë ishte përgatit për pritjen e refugjatëve. Punët rreth sistemimit, ndarjes së ndihmave (në Shoqatat humanitare) e bënin shqiptarët vendas. Stafet dhe punëtorët në shoqatat, si “El Hilal”, “Kalliri i mirësisë”, “ Kryqi i kuq”, “Oxfom” etj. me përkushtim, me zemër, me dashamirësi e disiplinë ua zgjatën dorën e ndihmës bashkëkombëseve të tyre, të përndjekur nga Kosova. Kishte raste kur para depove për ndarjen e ndihmave krijoheshin tollovi, zënka, shtyrje, duele verbale... por gjërat tejkaloheshin me kujdes.
6 maj,
Erdhi Sahiti. Nga ai marrë informatë se Arafati e Astriti janë në radhët e UÇK-ës. Edhe Sahiti dëshironte me çdo kusht të hynte në Kosovë, por e ndala duke bindur se hyrja në vendlindje /Viti Kabash/ për momentin ishte e panevojshme, dhe shumë e rrezikshme, Sahiti, dikur hoqi dorë. Qëndrimi i tij në Shkup ishte me plotë shqetësime për nënën, vëllain me familje e djalin në Kosovë, djalin tjetër, ushtar i lirisë, i sistemuar diku në malet e Pashtrikut.. E ngushëlloja vazhdimisht duke thënë se liria, gjithmonë kushton shtrenjtë.
7, maj
Në lokalet e policisë (në Shkup) shkova për t’u paraqitur si i dëbuar, si refugjat apo, kudi si çka... Padyshim ishte një tollovi e madhe, një pritje e mundimshme. Në sportel, një polic i përjargur, arrogant e shovinist, për hiç gjë, më nxjerr nga rreshti, pikërisht në çastin kur pas dy orë pritje, më erdhi radha edhe mua për t’i dorëzuar formularët për paraqitje. Mirësjellje nga polici maqedonas nuk prisja, por ajo që më lëndoi ishin fjalët e një mjerani – shqipfolës që ishte një bullafiq, thjesht një kolaboracionist. Ai mbante gojën vesh më vesh duke lëmuar mustaqet e holla si bishtmiu. Me një vështrim përulës, por edhe për t’ia bërë qejfin kolegut të tij maqedonas, më tha: “Ene /edhe/, ju kosovarët jini shumë dosadno /të mërzitshëm, të padurueshëm/”.. Medet! Lozë e keqe, poltron... Eh, kur do të pushojë kjo “racë” e shqiptarëve për të qenë poltron dhe shërbëtor të të tjerëve, dhe në këtë mënyrë, armike e vetë shqiptarëve? Dal nga stacioni i policisë pa kryer punë.
Nëpër rrugët e kryeqytetit të Maqedonisë takoj shumë bashkëvendës: Sinanin e Rexhepit, Muharremin e Xhemajlit, Rexhepin e Hamzës, Salihun e Dostanit /me vendbanim në Shkup/, xha Sylën, Osmanin, Beçirin, Muhametin, Ademin.../me vendbanim në lagjen e Sarajit/ dhe të cilët shtëpitë i kishin deng, me refugjat. Takoj gjithashtu, Sebë Gashin zejtar i pavarur, kishte një punëtori /sharrë elektrike/ në Shkup për përpunimin e drurit, i cili me të gjitha forcat e tij ishte vënë në shërbim të të përndjekurve. Kënaqësi e veçantë për mua ishte takimi, me ish profesorin tim, Hamza Rekën /pas 32 vjetëve/, me Tahir Hodën, shok i studimeve, i cili sa mori vesh se jam në Shkup erdhi nga Struga. Takoj gjithashtu edhe shumë kurbetçinj (kabashas) të ardhur prej shteteve perëndimore për ta ndihmuar familjen: (Fadili i Halimit, Xhelali i Kadrisë, Elezi i Smajlit, Hyrmeti i Zeqës, Bekimi i Ramushit, Agimi i Mejdisë, Naimi i Nuhisë, baba i Zefit, vëllau i Tadejes etj). Të gjithë flasin, tregojnë peripecitë e tyre, pyesin të shqetësuar për anëtarët e familjes që i kanë në Kosovë, për qëndresën, për kabashasit ushtarë të lirisë, në UÇK: Arbenin e Mustafës, Astritin e Dautit, Arafatin e Sahitit dhe Xhemilin e Shabanit,)*19 për të ardhmen, për klasën politike shqiptare, për vrasjet, për ikjet e dhimbshme në Evropë, Amerikë e Australi, zhvendosjen dhe janë shumë të brengosur që nuk kanë bë më shumë për Kosovën, por i mban një fije shprese se fundi do të jetë i gëzuar.
9, maj
Derisa po i dëgjoja lajmet e fundit të ditës për tmerret, lemeritë, marrëzitë, vdekjet, bombardimet, qëndresën në Kosovë, zonja e shtëpisë B. më bënë me dije se po të kërkon dikush në telefon: “Kosovar është, - më thotë ajo me një zë, disi të shqetësuar. Ç’është kjo thirrje në këto orë të vonshme të natës, mendova. I afrohem telefonit me droje. E dëgjoj zërin, matanë.
-“Alo”
-“Sa u ktheva prej maternitetit, spitalit të Tetovës…,” thotë ai.
- “Djalë.. a”? - e ndërpres.
- “Po”, - më thotë duke shtuar: “Kthim”, e pagëzova...
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
)*1 Ditarin e kam mbajt gjatë luftës, në copa letrash e gazetash të kamufluara, sa isha në Kosovë. Në Shkup e vazhdova vetëm për dhjetë ditë.
)*2 Kjo u vërtetua pas kthimit të punëtorëve shqiptarë në punë. Në postë u gjet kabina e veçantë e përgjimeve dhe numrat e telefonave që janë përgjuar.
)*3 Shumë dele, lop, kuaj ngordhën në shtallat e mbyllura. Ushtarët serb, të stacionuar në Debellde (Delmir), krejt këtë mjerim e kanë shikuar prej së afërmi. Kafshët pësuan vetëm se ishin të shqiptarëve. Sipas dëshmive të debelldasve.
)*4 Ali Haliti, Idriz Selmani, Xhemajl Zenuni, Aziz e Rafiz Azizi, Sylejman Ibrahimi, Ibrahim Halili, Riza Januzi, Ibish e Ali Ibishi dhe Nuhi Selmani.
)*5 Banditët më parë ishin të informuar detajisht nga serbët lokalë (kolonistat). Bile ata, para se të ndërhynin në familjet tona, u konsultuan, morën informata se kush jemi, sa veta jemi në familje, me se merremi etj. me Vukashinoviq Gjurën, vëllaun e Vukashinoviq Radisavit / Pusha i Angjellkit/, shovinist e arrogant, i cili që nga viti 1990 kishe harxhuar me dhjetëra kilogram municion, duke shti me armë zjarri, gati për çdo natë, deri në janar të vitit 1999 . Gjatë luftës ishte me uniformë dhe i armatosur me snajperkë.
)*6 Daut, mbrëmë... i tregova detajisht ajo që më kishte ndodhur mua e Feratit /natën e 6 prillit ’99/, edhe... matan lumit kemi mbet vetëm unë, Ferati, Dritoni me familje dhe Ramadani me të shoqen. Sonte ushtarët kanë me t’ardh ty në shtëpi. Këtë po ta them se mbrëmë banditët, që më torturuan, më provokonin se e kujt është kjo shtëpi kaq e madhe, dhe për shtëpinë tënde e kishin fjalën. Si dhe: Ku është i zoti i saj?. Ai më tha se këto janë provokime, sepse sipas tij, të njëjtit kanë provokuar edhe te Xhemajli, i vëllai. Te Dauti kisha shkuar edhe herave tjera, me veti gjithmonë e merrja një kënatë plastike, sikur po shkoja për të mbushur ujë. Një ditë përpara, ishte te unë, i mori një parë gërshërë . U foli, u dha zemër fëmijëve dhe gruas time : “Mos u frikoni. S’kanë çka na bajnë shkijet.”
)*7 Në Tërpezë ishin të vendosur këta kabashas: 1.Brahim Haliti me familje 2. Ramush Misini me familje 3. Rafiz Misini me nënën dhe babën 4. Emrush Misini me të bijën 5.Xhevat Ymeri me nënën dhe dy motrat, të shoqen dhe vajzat i kishte vendos në Pozharan 6.Skender Ymeri me familje 7.Januz Rrahimi 8. Shaqir Rrahimi me familje 9.Halit Azemi me të shoqen 10.Sefedin Azemi 11.Azem Azemi 12.Limon Kamberi me të shoqen 13.Jahi Azizi me familje 14. Sylejman Rexhepi me familje 15.Muharrem Misini me familje 16. Qahil Misini me familje 17.Rifat Kamberi me djalin (Naimin) 18.Rrahman Kamberi me familje 19.Ibish Rrahimi me familje 20.Ali Rrahimi me familje 21.Xhemajl Zenuni me familje 22.Avdulla Zenuni me familje 23.Savdulla Zenuni me familje 24.Driton Abdyli me familje 25. Sabit Abdyli me familje 26.Alush Agushi me familje dhe vëllaun Enverin 27.Ahmet Agushi me familje 28.Abaz Jakupi me familje etj. Të gjithë kabashasit më, 29 prill 1999 e lëshuan Terpezën, me përjashtim të familjes shumë anëtarshe të Brahim Halitit.
Në Pozharan ishin të vendosur: 1.Rafiz Azizi me familje 2.Ferat Abdyli me familje 3.Vesel Veseli me familje 4.Rrahman Misini me të shoqën 5. Rifat Selmani me të shoqën 6.Ramadan Murati me të shoqën 7. Hajdin Haziri me familje 8. Zenun Kamberi me të shoqën 9. Shaban Zeqiri me të shoqën 10. Sali Zeqiri me të bijën (këta dy të fundit sëpari u vendosën në Remnik, gjegjësisht në Budrikë, pastaj në Zhiti (Grunor), Pozharan (Rrafshmir) dhe prap në Zhiti (Grunor)). Kabashas pati edhe në katundet tjera, në Sllatinë (Gjelbinë), Sadovinë, Gjylekar (Skifter), Remnik, Drobesh (Mirak), Stubëll, Beguncë (Gunbardh) etj.
)*8 Lajmin për vrasjen e Dautit e konfirmuan serbët. Askush prej shqiptarëve, as familja e tij, ende s’kanë mund ta mësojnë të vërtetën për Dautin. \Më 22 prill 2000, në Auckland, përmes Kosova Press-it bëhem me dije se është gjetë kufoma e Daut Zenunit me një gropë 2 km. mbi katund\.
)*9 Fjala është për kishën shqiptare, që në vitin 1990, kur u bë helmimi i nxënësve shqiptarë (8 mijë). Ambulanta e kishës u doli në ndihmë të helmuarëve nga të gjitha viset e Kosovës. Policia dhe serbët lokalë bënë presione nga më të ndryshmet kundër kishës, motrave të nderit për ta penguar punën e tyre fisnike. Ua konfiskojnë barërat, i fyejnë duke shkruar grafite me atë banalitetin që vetëm ata djinë, në dyert e kishës, i kërcënojnë pacientët dhe përcjellësit e tyre duke ua shpuar gomat e veturave etj. Më 20 janar 1996, pa asnjë shkak plagoset rëndë me armë zjarri Luigj Ahmeti nga fqinji i tij serb Zoran Markoviq-Zuji /polic rezervist/.
)*10 Në Shkup, në pjesën e dytë të muajit maj, marrë informatë /nga Sefa i Gërmovës/ se i kanë zhvendos gërmovasit. Një kolonist malazez me armë ngrehur, ish banor i Gërmovës, fqiut të dikurshëm shqiptar ia jep shkrepsën dhe e urdhëron t’ ia fus flakën shtëpisë së vet dhe të farefisit të tij.
)*11 Kompetentet për informim të komunës së Vitisë gjatë gjithë kohës sa zgjati lufta heshtën.
)*12 Serbët si duket kanë patur informata se do të bombardohet nga avionët e Aleancës, rajoni rreth Ferizajt, prandaj me dhunë i shtynë të përndjekurit në drejtim të Ferizajt.
)*13 Më vonë u muar vesh se avionët e Aleancës kanë qëlluar për vdekje tanksat serbe në rrugën Gërlicë (Gurezë) – Viti në afërsi të Komogllavës (Gurbardhit).
)*14 Bozhidar Trajkoviq nga Tërpeza, kryeshef i SPB-së për tri komunat e Anamoravës /Viti, Gjilan, Dardanë, (Kamenicë)/. Gjatë luftës mbante emër konspirativ “Jastreb”, kurse Goran Vasiq, komandat i stacionit të policisë në Viti, ishte nip i Bozhidarit.
)*15 Kafshët e vrara i groposnin në oborre të shtëpive ose i fusnin në dhoma, kuzhina banjo të shtëpiave. Kështu vepruan me demin (mëzatin) e Ahmet Agushit, lopën e Rifat Selmanit, i gruposin në oborr, kurse qenin e Agron Misinit dhe Izer Misinit ashtu të vrarë i fusin në dhomën e ndejës, përkatësisht në kuzhinë dhe i mbulojnë me batanie.
)*16 Pati policë edhe nga komuna e Vitisë, njëri prej tyre quhej Vesko.
)*17 Më, 26 mars ’99 serbët i ndërprenë lidhjet telefonike për familjet shqiptare. Në postën e Vitisë nuk lejoheshin shqiptarët të flasin, telefonojnë në gjuhën shqipe.
)*18 Përveç të tjerëve erdhën edhe Feriz Vërbani, Musa Murati, Isuf Nebiu, prej tyre marrim vesh për kabashas të vendosur /para 30 prillit 1999/ në Maqedoni: Ramadan e Xhevat Muratin, Hysen Zeqirin, Ismajl e Gazmend Qerimin, Fitim e Burbuqe Selmanin, Rafiz Misinin, Muhamet, Hetem e Mustafë Hasanin, Izeir e Jashar Jasharin, Ekrem Sallahun, Naim Qerimin, Zijadin Qerimin, Nebi e Xhelal Nebiun, Flamur e Adrian Zeqirin, Skënder Zeqirin, Adifete e Adem Zeqirin, Kujtim Zeqirin, Lulzim e Nexhat Misinin, Artan Misinin, Emrush e Hajrush Sadikun, Isak Sadikun, Xhemajl e Xhelal Sallahun, Ramadan e Sadri Deliun, Januz Deliun, Adem Halilin, Bozhë Gashin, Albert Zejnullahun, Alush Sinanin, Afrim Zenunin, Mentor Rexhepin, Alush Halitin, Naim e Musa Kamberin, Reshat e Faton Kamberin, Isa e Arsim Azemin, Farush Azemin, Uran Azemin, Haki Tërziqin e të tjerë/
)*19 Në kohën kur e shkrova ditarin nuk i kisha emrat e ushtarëve tjerë.
